Όταν τα ιατρεία πόνου λειτουργούν στο σπίτι του ασθενούς και η τεχνολογία γίνεται «συμπονετική»

Στον «X» πρέπει να τοποθετηθεί ο μόνιμος κεντρικός φλεβικός καθετήρας για τη λήψη της χημειοθεραπείας του, μια διαδικασία δυσάρεστη και επίπονη. Η γιατρός τον ρωτάει αν έχει κλειστοφοβία. Όταν λαμβάνει αρνητική απάντηση, τοποθετεί στον άντρα μια κάσκα εικονικής πραγματικότητας (VR). Λίγο αργότερα, ο «Χ» δεν βρίσκεται πια στο λευκό δωμάτιο του νοσοκομείου. Έχει βυθιστεί στον ωκεανό και κολυμπάει ανάμεσα στις αχτίδες του φωτός, που διεισδύουν στο γαλάζιο. Κολυμπάει παρέα με ένα κοπάδι δελφινιών. Ενόσω βιώνει αυτή τη μοναδική εμπειρία σε ένα πλήρως ρεαλιστικό, τρισδιάστατο περιβάλλον, η γιατρός ολοκληρώνει την τοποθέτηση του καθετήρα. Χτυπάει τον άντρα απαλά στον ώμο, χαμηλώνει τον ήχο και του εξηγεί πως η διαδικασία έχει πια τελειώσει. Στο ερώτημα πώς νιώθει, ο «Χ» απαντά πως σχεδόν δεν έχει πονέσει, είχε απορροφηθεί τόσο πολύ στη μαγεία του βυθού, ώστε ίσα-ίσα αντιλήφθηκε την τοποθέτηση του καθετήρα.

Η χρήση της εικονικής πραγματικότητας για την αντιμετώπιση του πόνου στον άνθρωπο είναι μια έκφανση της «συμπονετικής τεχνολογίας», η οποία -πέραν των άλλων εφαρμογών της- μπορεί να φέρει τα ιατρεία πόνου στο σπίτι, ώστε ένας ή μία ασθενής που υποφέρει να μη χρειάζεται να εγκαταλείψει τη θαλπωρή και την άνεση της εστίας του, αν δεν το επιθυμεί. Πώς μπορούν η εικονική πραγματικότητα και οι εικονικοί κόσμοι να μας βοηθήσουν να διαχειριστούμε καταστάσεις όπως ο οξύς ή ο χρόνιος πόνος; Το ΑΠΕ-ΜΠΕ μίλησε για τη «συμπονετική τεχνολογία» με τη Μαριεντίνα Γκότση, καθηγήτρια στη Σχολή Κινηματογραφικών Τεχνών στο Πανεπιστήμιο της Νότιας Καλιφόρνιας (USC), επισκέπτρια καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ) και διευθύντρια στο Κέντρο Δημιουργικών Μέσων και Συμπεριφορικής Υγείας (Creative Media and Behavioral Health Center, USC).

«Η εικονική πραγματικότητα στον οξύ πόνο είναι αρκετά αποτελεσματική, γιατί βασίζεται κυρίως στην απόσπαση της προσοχής, η οποία μειώνει τη δυνατότητα επεξεργασίας της αίσθησης του πόνου από τον εγκέφαλο. Επίσης, έχουμε την ευκαιρία να δημιουργήσουμε στον/την ασθενή πιο θετική εμπειρία και να αποφύγουμε ή να καταπολεμήσουμε μια φοβία (σε σχέση με την επέμβαση ή θεραπεία), κάτι που σημαίνει ότι την επόμενη φορά θα περάσει καλύτερα και μπορεί και να μην χρειαστούμε τη βοήθεια της τεχνολογίας. Ο χρόνιος πόνος είναι κάτι άλλο, πολύπλοκος και ύπουλος. Δεν αρκεί η απόσπαση προσοχής. Χρειάζεται να μάθουμε τεχνικές για τη διαχείριση των συναισθημάτων μας, της ψυχικής μας υγείας γενικότερα, αλλά και πώς να βρούμε μια ισορροπία μεταξύ της αποδοχής του πόνου και της εξάρτησης από παυσίπονα. Τα τελευταία χρόνια έχουν δημιουργηθεί τέτοιου είδους εφαρμογές εικονικής πραγματικότητας (και άλλων συμπονετικών τεχνολογιών), που δοκιμάστηκαν και ακόμη δοκιμάζονται κλινικά με θετικά αποτελέσματα, αλλά και που έχουν πάρει έγκριση από ρυθμιστικές αρχές για χρήση σε συστήματα υγείας» επισημαίνει.

Τι είναι η συμπονετική τεχνολογία;

Η Μαριεντίνα Γκότση επινόησε τον όρο «συμπονετική τεχνολογία» το 2018, προς τιμήν του αρχαίου φιλόσοφου Επίκουρου -ο όρος παραπέμπει στην έννοια της αταραξίας. Συμπονετική τεχνολογία είναι οτιδήποτε κάνει τη ζωή μας πιο υποφερτή και αποσκοπεί στο να μειώσει την αίσθηση της ταλαιπωρίας. «Στο πλαίσιο της συνεργασίας μου με την Κλινική Κοινωνικής και Οικογενειακής Ιατρικής του Πανεπιστημίου Κρήτης μελέτησα αρκετά τη βιβλιογραφία της συμπονετικής φροντίδας. Μαζί σχεδιάσαμε ένα πιλοτικό θερινό σχολείο με θέμα την συμπονετική τεχνολογία και καταλήξαμε σε αρκετά συμπεράσματα. Π.χ. μπορεί να εφαρμόσουμε κάτι, το οποίο θεωρούμε ότι είναι συμπονετικό και να είναι καταπιεστικό. Κι αυτό διότι χωρίς συμμετοχικό σχεδιασμό, συμπονετική τεχνολογία δεν μπορεί να υπάρξει. Η ανάγκη της στιγμής προσδιορίζει περαιτέρω την εφαρμογή της τεχνολογίας. Σκεφτείτε για μια στιγμή πόσοι είπαν ένα τελευταίο αντίο σε ετοιμοθάνατα αγαπημένα πρόσωπα μέσω τηλεδιάσκεψης. Ήταν η απόλυτα συμπονετική τεχνολογία εκείνης της περίστασης» εξηγεί.

Ιατρεία πόνου στο σπίτι με ένα ζευγάρι goggles κι ένα εξυπνο κινητό

Τα ιατρεία πόνου του μέλλοντος θα βρίσκονται στο σπίτι μας; Τι εξοπλισμός χρειάζεται και πώς διαμορφώνεται σήμερα το κόστος του, σε σχέση με το παρελθόν; «Τα ιατρεία πόνου βρίσκονται ήδη στο σπίτι, έστω για λίγους, εφόσον κάποιες εφαρμογές έχουν έγκριση από τις ρυθμιστικές αρχές σε ΗΠΑ, Ευρώπη, Ισραήλ. Δεν έχουν όλες οι χώρες σχετικές ρυθμιστικές αρχές. Γενικά, μπορεί να αρκέσουν ένα ζευγάρι goggles (έξυπνα γυαλιά) και ένα έξυπνο κινητό (κόστος κάτω από 2000 ευρώ). Ο εξοπλισμός είναι πολύ προσιτός, αν σκεφτείτε ότι πριν από 15-20 χρόνια, κόστιζε μέχρι και 100.000 ευρώ. Ο ασθενής δεν “αγοράζει”, αλλά “δανείζεται” εξοπλισμό από το σύστημα υγείας συνήθως -ή ο εξοπλισμός προσφέρεται δωρεάν για κάποια μελέτη. Τα οικονομικά μοντέλα τώρα σχεδιάζονται. Η τεχνητή νοημοσύνη ελπίζουμε ότι θα βοηθήσει στη διαχείριση δεδομένων, αλλά και στην τηλεϊατρική μέσω ψηφιακών επαγγελματιών υγείας για ενδιάμεση υποστήριξη, εφόσον υπάρχει μεγάλη έλλειψη υγειονομικού προσωπικού και βιώνουμε μια διεθνή κρίση» λέει η Μαριεντίνα Γκότση, ενώ στο ερώτημα ποια είναι τα βασικά εμπόδια σήμερα ως προς τη χρήση τέτοιων εργαλείων για την αντιμετώπιση του πόνου, απαντά: «Δεν ξέρουμε μακροχρόνια πόσο διαρκούν τα αποτελέσματα και επίσης δεν έχουν δοκιμαστεί σε πιο ετερογενή πληθυσμό σε πραγματικές συνθήκες. Η επόμενη δεκαετία θα μπορέσει να μας δώσει δεδομένα για να απαντήσουμε σε αυτές τις ερωτήσεις».

Πώς ενδέχεται να επηρεαστεί η εικόνα του ασθενούς για το σώμα του, μέσω της χρήσης ενός άβαταρ σε εικονικούς κόσμους;

«Εδώ έχουμε αρκετά δεδομένα από τις μελέτες του δρος Μελ Σλέιτερ, τα οποία είναι και θετικά και αρνητικά. Το εικονικό σώμα μας βιώνεται ως δικό μας, αν όχι αμέσως, μετά από κάποιο διάστημα, αν ήδη ταυτιζόμαστε αρκετά με αυτό. Αλλιώς μπορεί να χρειαστεί χρόνος να προσαρμοστούμε, αν είναι κάτι που δεν το έχουμε επιλέξει εμείς. Αν, π.χ., πάσχουμε από κάποια πάθηση στην οποία μάς δημιουργεί δυσφορία το ίδιο μας το σώμα, ένα άβαταρ μπορεί να βελτιώσει ή να χειροτερέψει τα συναισθήματα και τις σκέψεις μας. Δύσκολα δέχεσαι ότι είσαι καμηλοπάρδαλη, αν δεν το πιστεύεις εξαρχής και δύσκολα το ξεχνάς αν το πιστεύεις. Και φυσικά αν είσαι παιδί, η φαντασία τα επιτρέπει και τα δυο ενδεχόμενα πιο εύκολα και αυτό χρειάζεται την προσοχή μας» λέει η Μαριεντίνα Γκότση.

Ήδη μιλάμε για το medaverse, το metaverse στον τομέα της υγείας, έναν κόσμο όπου εικονικό και πραγματικό συγχωνεύονται. Τι κινδύνους εγκυμονεί αυτό σε επίπεδο ηθικής και ασφάλειας, σε έναν τομέα τόσο ευαίσθητο, όσο αυτός της υγείας; «Όλοι οι κίνδυνοι που υπάρχουν στον φυσικό κόσμο της υγείας υπάρχουν και στον ψηφιακό. Πρέπει να συνεχίσουμε να προσπαθούμε να προστατέψουμε τα ευαίσθητα δεδομένα των ασθενών, αλλά να μην χρησιμοποιούμε την ασφάλεια ως πρόσχημα για αχρείαστη ταλαιπωρία των ανθρώπων. Ο ηλεκτρονικός φάκελος υγείας είναι το τέλειο παράδειγμα κακής εφαρμογής κάποιας μεγάλης και ευγενούς ιδέας. Σε ό,τι αφορά την εικονική πραγματικότητα, θα υπάρξουν -και υπάρχουν- εφαρμογές και παροχές που θα έχουν ποιότητα και ασφάλεια, ποιότητα αλλά όχι ασφάλεια, και ασφάλεια αλλά όχι ποιότητα. Οι ρυθμιστικές αρχές, αν και όπου υπάρχουν, πρέπει να έχουν σωστά αντανακλαστικά και να δημιουργήσουν ευέλικτα κριτήρια με δυνατότητα προσαρμογής στα δεδομένα της εποχής. Επίσης οι ίδιοι οι σχεδιαστές εφαρμογών μπορούν να εκπαιδευτούν καλύτερα, ώστε να εφαρμόζουν εξαρχής κάποιο ηθικό πλαίσιο. Να μην τα περιμένουμε όλα δηλαδή από τον έλεγχο στο τέλος» τονίζει και προσθέτει: «Η προσωπική μου εμπειρία μού δίδαξε ότι η διεπιστημονική εκπαίδευση, από όσο πιο μικρή ηλικία γίνεται, αλλά και οι σχεδιαστικές ομάδες που αγκαλιάζουν τη διαφορετικότητα, δημιουργούν από μόνες τους τα σωστά αντανακλαστικά για την ποιότητα και την ασφάλεια. Η εκπαίδευση λειτουργεί από μόνη της ως πρόληψη» καταλήγει._

Αλεξάνδρα Γούτα

ΑΠΕ-ΜΠΕ